12. Σε μικρή απόσταση από τη Θεσσαλονίκη βρίσκεται η χερσόνησος του Άθω. Παραδόσεις αναφέρουν ότι πριν από τον 9ο αιώνα κάποιοι μοναχοί είχαν ήδη βρει καταφύγιο στο ορεινό και δύσβατο αυτό τοπίο. Η ευπρόσδεκτη ερημιά που επικρατούσε στην περιοχή, η αραβική κατάκτηση της Συρίας και της Αιγύπτου που επέφερε τη διάλυση των μεγάλων μοναστικών τους κέντρων αλλά και η πολεμική των εικονομάχων εναντίον του μοναχικού βίου είναι μερικές από τις αιτίες που οδήγησαν σταδιακά ένα μεγάλο αριθμό ασκητών να επιλέξει ως κατοικία το Άγιον Όρος, όπως ονομάζεται επίσημα από τον 9ο αιώνα. Ο θρύλος που θέλει τη Θεοτόκο να έχει επισκεφτεί το Όρος και να το έχει κάτω από την προστασία της, έπλασε και την επωνυμία «Περιβόλι της Παναγίας».
Θεμελιώδες ορόσημο για τη ανάπτυξη του μοναχισμού στο Όρος υπήρξε η ίδρυση το 963 της μονής της Μεγίστης Λαύρας και η εισαγωγή του κοινοβιακού συστήματος βίου από το μοναχό Αθανάσιο τον Τραπεζούντιο, τον μετέπειτα άγιο Αθανάσιο τον Αθωνίτη. Θερμός συμπαραστάτης σε όλες του τις προσπάθειες στάθηκε με τις γενναιόδωρες χορηγίες του ο αυτοκράτορας Νικηφόρος Φωκάς.
Η Μεγίστη Λαύρα έχει την πρώτη θέση στην ιεραρχία των αγιορείτικων μοναστηριών. Τα κτίσματά της υψώνονται στο πλάτωμα ενός λόφου στη βορειοανατολική πλευρά της χερσονήσου και στεγάζουν πραγματικούς θησαυρούς, ιερά κειμήλια και μία πλουσιότατη βιβλιοθήκη. Ο κεντρικός ναός της μονής, το καθολικό, αποτελεί αρχιτεκτονικά μία παραλλαγή του τύπου του «σταυροειδούς εγγεγραμμένου». Το 16ο αιώνα την εκκλησία λάμπρυναν οι θαυμάσιες τοιχογραφίες του Θεοφάνη του Κρητός.
*Η ιστορία επίσημα καταγράφει ότι το 843, όταν με το τέλος της Εικονομαχίας η αυτοκράτειρα Θεοδώρα συγκάλεσε σύνοδο ώστε να διευθετηθεί το ζήτημα της αναστήλωσης των εικόνων, έλαβαν μέρος σε αυτή και εικονόφιλοι μοναχοί από τον Άθω. Το 885 ο Βασίλειος ο Α’ ο 15
Μακεδόνας διασφάλισε με χρυσόβουλλο στους μοναχούς την ελευθερία τους και την κτήση ολόκληρης της Αθωνικής χερσονήσου.
Άποψη της ανατολικής πλευράς του καθολικού της Μονής Μεγίστης Λαύρας, στο Άγιο Όρος (Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμος Η, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1979, σελ. 293).
