20. Μπορεί ο αγροτικός πληθυσμός να βρισκόταν κοντά στην παραγωγή, ζούσε όμως πολύ μακριά από τη μόρφωση. Σχολεία, δάσκαλοι και βιβλία ήταν συγκεντρωμένα στις πόλεις, όπου και εκεί απευθύνονταν σε μία μικρή μερίδα των ανθρώπων. Η παιδεία δεν ήταν δημόσια και τα υψηλά δίδακτρα της ιδιωτικής διδασκαλίας την έκαναν απρόσιτη για τις περισσότερες οικογένειες των Βυζαντινών. Μάθηση λοιπόν για τους προνομιούχους που είχαν τις οικονομικές δυνατότητες αλλά και την ανάλογη βούληση να καλλιεργήσουν τα παιδιά τους. Τα αγόρια και σπανιότερα τα κορίτσια ξεκινούσαν την περιπέτειά τους στο δαιδαλώδη κόσμο των γραμμάτων ξεχωριστά αφού πρώτα συμπλήρωναν το έκτο έτος της ηλικίας.
Απαραίτητα σύνεργα για τη φοίτηση των μικρών παιδιών κατά τα βυζαντινά χρόνια ήταν ο στύλος, μεταλλικός ή κοκκάλινος, με τον οποίο έγραφαν πάνω στα ξύλινα σχεδάρια που στην καλύτερη περίπτωση ήταν περασμένα με κερί. Αν ήταν απλά καλυμμένα με άμμο ή χώμα, τότε χρησιμοποιούσαν τα δάχτυλά τους για να σχηματίσουν τα γράμματα. Κάτω από την επίβλεψη του γραμματικού ή μαΐστορα, οι μεγαλύτεροι μαθητές έγραφαν με πένα πάνω σε μικρά κομμάτια παπύρου, υλικό που από τον 6ο αιώνα άρχισαν να καταργούν για χάρη της περγαμηνής, η οποία ήταν πιο ανθεκτική. Για να γράψουν στη στιλπνή της επιφάνεια βουτούσαν τον καλοξυσμένο τους κάλαμο στο κανίκλειον, όπου έβαζαν το μελάνι. Στις περισσότερες σχολικές τάξεις το βιβλίο, για λόγους ευνόητους, ήταν ένα και μοναδικό και ανήκε στο δάσκαλο.
*Όσα παιδιά είχαν γεννηθεί σε πλούσια γενιά απολάμβαναν μία ιδιωτική εκπαίδευση στο σπίτι. Η πλειοψηφία όμως πήγαινε στα σχολεία για να μάθει από το γραμματιστή μέσα στα τρία-τέσσερα χρόνια της προπαιδείας-κάτι αντίστοιχο του σημερινού Δημοτικού-ανάγνωση, γραφή και αριθμητική. Λιγότερα ήταν εκείνα που προχωρούσαν και στην εγκύκλιο παιδεία που αντιστοιχούσε στο Γυμνάσιο και το Λύκειο και προέβλεπε στο πρόγραμμα σπουδών γραμματική, ρητορική, φιλοσοφία κι αργότερα αριθμητική, γεωμετρία, μουσική και αστρονομία.
Μικρογραφία που απεικονίζει «μαθητές» και «φιλοσόφους», από τη χρονογραφία του Ιωάννη Σκυλίτζη, Νότιος Ιταλία (Παλέρμο), γύρω στα 1150-75, τέμπερα σε περγαμηνή, 235 φύλλα, 35,5Χ27 εκ., Μαδρίτη Εθνική Βιβλιοθήκη (Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμος Η, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1979, σελ. 225).
