19. Όλος αυτός ο ειδικευμένος πληθυσμός που επάνδρωνε τις πόλεις πρόσφερε υπηρεσίες τόσο στους συμπολίτες του όσο και στους κατοίκους της υπαίθρου. Ανταπέδιδε έτσι τη ζωτική συμβολή των αγροτών στη διαβίωσή του αφού ήταν εκείνοι που καλλιεργούσαν τη γη και συντηρούσαν τα κοπάδια εξασφαλίζοντας την παραγωγή.
Η ζωή των γεωργών ήταν δύσκολη και γεμάτη αβεβαιότητα. Παρότι σύμφωνα με τη χριστιανική διδασκαλία η γη ανήκε στο Θεό που την παραχωρούσε στους ανθρώπους για να απολαύσουν τους καρπούς της, οι περισσότερες εκτάσεις ανήκαν ουσιαστικά στο κράτος και στον αυτοκράτορα. Τεράστιες κτηματικές περιουσίες συγκέντρωναν επίσης οι μεγάλοι γαιοκτήμονες, οι εκκλησίες και τα μοναστήρια.
Οι Βυζαντινοί καλλιέργησαν τα είδη που ευδοκιμούσαν στο έδαφος της αυτοκρατορίας τους, κυρίως την ελιά, το αμπέλι, τα δημητριακά και τα οπωροκηπευτικά. Στην αγωνία του να κάνει τη γη του όσο γινόταν πιο εύφορη με τα περιορισμένα μέσα της εποχής, ο βυζαντινός αγρότης βρήκε στο βόδι έναν αναντικατάστατο συνεργάτη.
Η παράλληλη ασχολία με την εκτροφή και αναπαραγωγή ζώων μικρών και μεγάλων όπως και με την αλιεία έδινε τη δυνατότητα στους κατοίκους της υπαίθρου να ανταποκρίνονται στις καθημερινές ανάγκες διατροφής.
*Οι μικροί καλλιεργητές που δεν είχαν την τύχη να κληρονομήσουν κάποιο χωράφι ούτε να το αποκτήσουν από αγορά ή δωρεά, έπρεπε να αρκεστούν στην ενοικίαση ενός κομματιού γης από κάποιον ισχυρό κτηματία. Σε αντάλλαγμα αναλάμβαναν την υποχρέωση να καταβάλλουν ένα ετήσιο χρηματικό ποσό, μέρος της σοδειάς και στις λιγότερο ευνοϊκές συμφωνίες αναγκάζονταν να προσφέρουν και καταναγκαστική εργασία. Η μοίρα του μικρού ιδιοκτήτη προμηνυόταν κάπως καλύτερη αφού για την καρποφορία του κτήματος στηριζόταν στην οικογένειά του. Όσο περισσότερα τα μέλη τόσο περισσότερα τα χέρια και τόσο μεγαλύτερη η συγκομιδή!
Μικρογραφία που κοσμεί τις Ομιλίες του Γρηγορίου Ναζιανζηνού, 12ος αιώνας, τέμπερα σε περγαμηνή, Μονή Αγίου Παντελεήμονος, Άγιον Όρος (Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμος Η, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1979, σελ. 187).
