23. Για πόσα και πόσα μεγάλα ζητήματα δεν μίλησε ο ζωγράφος των βυζαντινών χρόνων! Πόσες σκέψεις και συναισθήματα δεν προκαλεί μέχρι σήμερα το έργο του! Προβληματισμό και ενημέρωση σχετικά με τα σύνθετα μηνύματα της νέας θρησκείας, σεβασμό για τα ιερά της πρόσωπα, κατάπληξη μπροστά στις μεγαλόπρεπες τοιχογραφίες των αρχιτεκτονημάτων, απορία για την επιδεξιότητα στη διακόσμηση των χειρογράφων, θαυμασμό για τη γνώση των χρωμάτων και της τεχνοτροπίας.
Από το 12ο αιώνα κατορθώνει μέσα από μια μακριά και σε μεγάλο βαθμό εσωτερική διαδρομή να συγκινήσει βαθιά. Η διπλή εικόνα από την Καστοριά φέρει στη μία πλευρά τη Θεοτόκο Βρεφοκρατούσα στον εικονογραφικό τύπο της Οδηγήτριας, ενώ την άλλη της πλευρά καλύπτει μία Άκρα Ταπείνωση. Πρόκειται για την παλαιότερη γνωστή απόδοση του Χριστού σε αυτή τη στάση, όπως και η Παναγία της μπροστινής παράστασης είναι η παλαιότερη Μητέρα του Θεού με αποτυπωμένη τη γνώση του Μαρτυρίου στο ακόμα νεανικό πρόσωπό της. Θα έλεγε κανείς ότι κρατώντας το γιο της ακόμα μωρό στην αγκαλιά, η Μαρία μπορεί ταυτόχρονα να τον δει ανδρωμένο πάνω στο Σταυρό.
Εικόνες σαν αυτή, άλλαξαν ριζικά τη ζωγραφική αντιμετώπιση των συγκεκριμένων θεμάτων και «γέννησαν» ύστερα από κάποια χρόνια μερικά από τα πιο συνταρακτικά θρησκευτικά ζωγραφικά έργα της μεσαιωνικής Δύσης.
*Την περίοδο εκείνη δημιουργεί τις πρώτες αγιογραφίες που στις περιορισμένες διαστάσεις τους μπόρεσαν να περικλείσουν όλη τη συναισθηματική φόρτιση των μορφών που απεικόνιζαν, όπως το μαρτύριο του Χριστού και την οδύνη με την οποία σφράγισε τα χαρακτηριστικά της Παναγίας. Στα ίδια χρόνια ζωγραφίστηκαν για πρώτη φορά σκηνές με μεγάλη δραματική ένταση, όπως η Άκρα Ταπείνωση, που δείχνει τον Ιησού ήδη νεκρό πάνω στο Σταυρό.
Αμφιπρόσωπη εικόνα με την Παναγία Οδηγήτρια στη μία πλευρά και την Άκρα Ταπείνωση στην άλλη, Βόρεια Ελλάδα, τελευταίο τέταρτο του 12ου αιώνα, αυγοτέμπερα σε ξύλο, 115Χ77 εκ., Καστοριά, Βυζαντινό Μουσείο (The Glory of Byzantium. Art and Culture of the Middle Byzantine Era, A.D. 843-1261, Edited by Helen C. Evans and William D. Wixom, The Metropolitan Museum of Art, Νέα Υόρκη 1997, σελ. 125).
